Nghệ thuật trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo: Người trẻ dẫn lối

Khi trí tuệ nhân tạo (AI) bước vào không gian sáng tạo, nghệ thuật trở thành lãnh địa mở, nơi một học sinh vùng quê có thể làm phim hoạt hình, một sinh viên không biết vẽ có thể tạo ra nhiều tác phẩm.

Trong cuộc chuyển dịch mang tính cách mạng ấy, người trẻ không chỉ tiếp nhận công nghệ mà còn thử nghiệm, sáng tạo, phản biện và định hình một ngôn ngữ nghệ thuật mới.

Thuật toán “va chạm” cảm xúc

Tháng 8/2022, bức tranh “Théâtre D'opéra Spatial” do trí tuệ nhân tạo Midjourney tạo ra đã giành giải Nhất tại một cuộc thi nghệ thuật ở Mỹ. Sự kiện này không chỉ là chiến thắng của công nghệ, nó còn là tiếng chuông báo hiệu kỷ nguyên mới, một cú va chạm kiến tạo giữa thuật toán và tâm hồn, đánh dấu bước ngoặt khi AI chính thức bước vào địa hạt từng được xem là đặc quyền của con người: nghệ thuật.

Chưa đầy ba năm sau, thế giới đã chứng kiến một cuộc bùng nổ mà tốc độ của nó vừa gây kinh ngạc vừa gây choáng ngợp. Từ những đoạn video siêu thực của Sora - mô hình chuyển đổi văn bản thành video do OpenAI phát triển, những bản nhạc “nhái giọng” ca sĩ nổi tiếng lan truyền với tốc độ chóng mặt, đến các triển lãm nghệ thuật quốc tế sử dụng AI làm “nghệ sĩ chính”.

Giữa làn sóng công nghệ cuồn cuộn ấy, người trẻ Việt Nam không chỉ là những khán giả thụ động, mà đang ở trung tâm của cơn bão, trở thành người sử dụng, sáng tạo, và quan trọng hơn cả, là người định hình tương lai của nghệ thuật.

Thay đổi căn bản và mạnh mẽ nhất mà AI mang lại chính là khả năng “dân chủ hóa” sáng tạo ở một quy mô chưa từng có. Những rào cản kỹ thuật, tài chính và địa lý từng ngăn cách hàng triệu người khỏi nghệ thuật đang dần bị san phẳng. Những câu nói như “Tôi không biết vẽ” hay “Tôi không có năng khiếu âm nhạc” không còn là dấu chấm hết cho một ý tưởng, đam mê.

Minh Anh - sinh viên ngành Truyền thông tại Hà Nội, chia sẻ: “Em không biết vẽ, nhưng đầu óc lúc nào cũng đầy ý tưởng về nhân vật, thế giới kỳ ảo. Có AI, em chỉ cần gõ vài dòng mô tả là có thể ‘nhìn thấy’ thế giới trong đầu mình - điều trước đây em chỉ có thể mơ”.

Chưa dừng lại, với sự hỗ trợ từ AI, trí tưởng tượng của người trẻ được “giải phóng” và thể hiện bằng nhiều hình thức hơn bao giờ hết, từ việc tạo bìa sách, minh họa cho bài thuyết trình, đến thiết kế nhân vật cho một câu chuyện ngắn. AI còn giúp người trẻ ở vùng nông thôn, sâu xa hoặc ít có điều kiện tiếp cận nghệ thuật bước vào cuộc chơi sáng tạo mới.

Trọng Hùng - học sinh một trường THPT ở Quảng Ngãi tâm sự: “Em mê làm video lắm. Nhờ những công cụ AI miễn phí, em đã dựng một phim hoạt hình ngắn kể lại truyền thuyết địa phương. Nếu không có AI, chắc em chẳng bao giờ dám mơ đến việc mình có thể tự tay làm một bộ phim hoàn chỉnh”.

Nhiều người cho rằng, sự trỗi dậy của AI không triệt tiêu vai trò của nghệ sĩ, mà định nghĩa lại nó một cách sâu sắc. Người nghệ sĩ giờ đây chuyển dịch từ một “người thợ thủ công” sang “đạo diễn sáng tạo”.

Quốc Bảo - nhà thiết kế đồ họa tự do tại TPHCM, nhận định: “Thay vì dành hàng giờ để vẽ từng nét, phần lớn thời gian của tôi hiện nay để lên concept, nghiên cứu phong cách, thử nghiệm các biến thể, và quan trọng nhất là tinh chỉnh câu lệnh (prompt). Tôi thấy mình giống đạo diễn hơn là họa sĩ, còn AI là một cộng sự đắc lực nhưng cần được chỉ đạo đúng hướng”.

Họa sĩ trẻ Trần Nguyên đang sáng tác những bức tranh về làng quê. Ảnh: NVCC

“Nghệ thuật prompt” - prompt engineering đang trở thành một kỹ năng mới, đòi hỏi sự am hiểu về lịch sử nghệ thuật, từ vựng chuyên ngành, và khả năng mô tả cảm xúc một cách chính xác. Người nghệ sĩ không chỉ cần có “gu”, mà còn phải sở hữu khả năng “dịch” cái gu đó thành ngôn ngữ mà máy móc có thể hiểu.

Bên cạnh vai trò sáng tạo, AI còn tạo ra nguồn thu nhập lớn cho những người biết nắm bắt thời cơ. Một họa sĩ minh họa có thể nhận nhiều dự án nhỏ hơn nhờ AI tăng tốc quá trình phác thảo.

Nhu cầu về tài sản kỹ thuật số cho trò chơi và thế giới ảo là rất lớn, và người trẻ có thể dùng AI để tạo ra các mô hình, nhân vật, bối cảnh để bán trên các nền tảng trực tuyến. Thậm chí, với các dịch vụ in ấn theo yêu cầu, một bạn trẻ có thể dễ dàng biến các tác phẩm AI của mình thành áo thun, poster và bán chúng mà không cần vốn đầu tư lớn.

Sự bùng nổ của thị trường tài sản kỹ thuật số, đặc biệt là NFT - mã thông báo không thể thay thế, đang tạo ra cơ hội chưa từng có. Trên các nền tảng như OpenSea, ArtStation hay Sketchfab, người trẻ có thể dùng AI để tạo ra mô hình 3D, nhân vật game, bối cảnh giả tưởng… và bán chúng toàn cầu.

Nhiều nghệ sĩ Gen Z như Fewocious - biệt danh của Victor Langlois (sinh năm 2003, sống tại Mỹ) đã trở thành triệu phú nhờ tranh AI và NFT. Thị trường này cũng khuyến khích khả năng sáng tạo độc lập, giúp giới trẻ Việt vươn ra thế giới mà không cần qua kênh truyền thống.

Tại Việt Nam, từ cuối tháng 5/2025, công cụ tạo video AI mới từ Google DeepMind mang tên Veo 3 đã nhanh chóng tràn ngập TikTok, Facebook và YouTube. Người dùng, đặc biệt là giới trẻ và cộng đồng sáng tạo số, đã sử dụng VPN hoặc mua tài khoản trung gian để truy cập, tạo ra hàng loạt video từ hài hước, nhại lại các MV, hoạt cảnh lịch sử đến các clip phỏng vấn giả tưởng.

Các nội dung này nhanh chóng đạt hàng chục triệu lượt xem, nhiều kênh TikTok ghi nhận tăng hàng trăm nghìn follow và mở ra một mô hình kinh doanh mới: làm video theo yêu cầu, viết kịch bản AI, hướng dẫn sử dụng Veo 3. Hay có kênh sử dụng người mẫu là AI để thử hàng trăm bộ quần áo, trang sức mỗi ngày - điều mà con người khó có thể làm được, từ đó bán các sản phẩm thời trang, phụ kiện.

Nguy cơ AI cạnh tranh với con người trong lĩnh vực sáng tạo đang ngày một rõ nét hơn. Ảnh minh họa: INT

Những “vùng tối” của AI

Tuy nhiên, chính sự phát triển như vũ bão của AI cũng kéo theo hàng loạt câu hỏi gai góc về cảm xúc, bản quyền, đạo đức, và vị trí tối hậu của con người trong quá trình sáng tạo. Vấn đề bản quyền trong thời đại AI là vùng xám pháp lý đầy tranh cãi. AI học từ kho dữ liệu khổng lồ, bao gồm nhiều tác phẩm có bản quyền, giọng hát, và phong cách nghệ thuật nổi tiếng.

Khi AI tạo ra sản phẩm mới, ranh giới giữa “học hỏi” và “sao chép” trở nên mơ hồ. Nhiều vụ kiện trên thế giới đã nổ ra. Câu hỏi ai chịu trách nhiệm khi AI sao chép phong cách nghệ sĩ vẫn chưa có lời giải rõ ràng, gây lo ngại cho cả giới sáng tạo truyền thống và người dùng AI.

Tại một hội thảo về thực thi bản quyền trên môi trường số gần đây, ông Trần Hoàng - Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả (Bộ VH,TT&DL) cho rằng, vai trò của khoa học công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo là thách thức trong việc thực thi bản quyền trên môi trường số, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, quyền tác giả, đặc biệt là gắn với các mục tiêu phát triển bền vững.

Tại đó, đổi mới sáng tạo và sở hữu trí tuệ là trung tâm để giải quyết những thách thức toàn cầu, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển của xã hội. “Trên hết, toàn thế giới đã thực sự bước vào thời đại của AI. Để không bị bỏ lại đằng sau, việc tiếp cận, từ góc độ kinh doanh, chính sách và pháp lý - bằng cách theo dõi sát sao và học hỏi từ những xu thế mới nhất của các nước dẫn đầu là điều không thể không làm”, ông Trần Hoàng nhấn mạnh.

Một câu hỏi khác đặt ra riêng trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, rằng liệu tác phẩm do AI tạo ra có “hồn” không? Anh S., một họa sĩ trẻ với rất nhiều tác phẩm ấn tượng chia sẻ với người viết rằng: AI nên được xem là công cụ hỗ trợ cho người làm sáng tạo, thay vì trở thành người trực tiếp tạo ra nghệ thuật. Bởi giá trị cốt lõi của nghệ thuật nằm ở “tính người”.

Theo họa sĩ S., dù AI có thể thay thế một phần công việc, là một trợ thủ đắc lực giúp con người phát triển nghệ thuật, nhưng trong lằn ranh đạo đức, anh nhấn mạnh tầm quan trọng của sự thành thật trong việc chia sẻ trải nghiệm cá nhân của người nghệ sĩ.

“Mình phải là người thành thật với bản thân mình trước, thành thật với trải nghiệm của mình và chia sẻ điều đó với mọi người, bởi vì độc giả cuối cùng vẫn là con người, họ kết nối với những câu chuyện và cảm xúc mà chỉ con người mới có”, họa sĩ S. nhấn mạnh.

Một video tạo bằng Veo 3 với phong cách và giọng nói Việt Nam. Ảnh: Bui Dinh Nguyen

Ca sĩ Đan Trường sử dụng AI trong MV 'Em ơi ví dầu'. Ảnh chụp màn hình

Chưa dừng lại ở đó, đạo đức công nghệ cũng trở thành mối quan tâm hàng đầu. Việc giả giọng (voice cloning), tái tạo gương mặt người nổi tiếng (deepfake), hoặc thậm chí làm phim có sự xuất hiện của người đã khuất bằng AI đang gây ra những cuộc tranh cãi kịch liệt.

Một nhóm bạn trẻ làm phim tài liệu ở TPHCM chia sẻ rằng họ từng dùng AI để “minh họa” lại một cảnh trong chiến tranh, nhưng đã quyết định không công bố vì sợ vượt qua ranh giới đạo đức: “Tái hiện ký ức là một việc nhạy cảm. Chúng tôi nhận ra rằng việc đó cần sự tôn trọng tuyệt đối với những người đã sống qua nó, chứ không thể chỉ là một thử nghiệm công nghệ”, đại diện nhóm cho biết.

Ngoài ra, AI còn có nguy cơ đẩy nhanh văn hóa “nghệ thuật mì ăn liền”, khi việc tạo ra một sản phẩm đẹp mắt trở nên quá dễ dàng, dẫn đến sự bão hòa và làm giảm giá trị của sự kiên nhẫn, đầu tư chiều sâu. Đối mặt với những cơ hội và thách thức đó, phản ứng của xã hội không phải là sợ hãi hay chối bỏ, mà là chủ động tìm kiếm giải pháp.

Các giảng viên nghệ thuật truyền thống đứng trước thách thức phải thay đổi phương pháp giảng dạy. Việc học nghệ thuật hiện nay không chỉ còn là học kỹ năng thủ công, mà là tư duy phản biện, năng lực giám tuyển, và khả năng phát triển bản sắc cá nhân.

Từ đó, có thể thấy rằng nghệ thuật trong thời đại AI không còn là cuộc chiến “người hay máy”, mà là bài toán phức tạp hơn: con người sẽ dùng máy móc như thế nào, để không đánh mất cái gốc của chính mình?

Nhờ AI, nhiều người có thể không cần cầm cọ, nhưng có thể làm chủ ý tưởng, dẫn dắt cảm xúc, viết lại những gì đã có bằng ngôn ngữ mới. Thế nhưng, nếu quá phụ thuộc vào AI, con người có thể đánh mất khả năng tự sáng tạo, điều làm nên bản sắc riêng của mỗi nghệ sĩ.

Khi ranh giới giữa công cụ và chủ thể ngày càng mờ nhạt, thách thức không chỉ nằm ở kỹ thuật hay pháp lý, mà còn ở nhận thức. Tuy nhiên, vẫn có một thực tế rằng, AI có thể hỗ trợ, nhưng giá trị thật sự của nghệ thuật vẫn nằm ở chiều sâu tư tưởng và cảm xúc, những thứ chỉ có ở con người.