Bi kịch từ những khoảng lặng trong gia đình
Viện Sức khỏe Tâm thần (Bệnh viện Bạch Mai) thời gian gần đây đã tiếp nhận hàng loạt trường hợp vị thành niên bị trầm cảm, trong đó có những em đã lập kế hoạch tự sát. May mắn, sự can thiệp kịp thời của người thân đã cứu lấy sinh mạng các em nhưng những vết thương tâm lý vẫn còn đó, lặng lẽ và ám ảnh.
Ths.BS nội trú Ngô Tuấn Khiêm – chuyên gia tại Viện Sức khỏe Tâm thần (Bệnh viện Bạch Mai) chia sẻ rằng, chỉ trong thời gian ngắn gần đây, đơn vị đã tiếp nhận ít nhất hai trường hợp trẻ ở độ tuổi vị thành niên nhập viện trong tình trạng có hành vi tự sát.
Một trong những trường hợp gây ám ảnh nhất là nữ sinh N.T.L, 19 tuổi, hiện là sinh viên năm nhất tại một trường đại học ở Hà Nội. Là học sinh có học lực khá, hiền lành và kín đáo, L. ít khi chia sẻ với bạn bè, cũng như không có nhiều mối quan hệ thân thiết.
Biến cố xảy đến khi cha em lâm bệnh nặng, khiến cô rơi vào trạng thái lo âu, trầm mặc, mất ngủ triền miên. Cô ăn ít, sút cân, và dần mất hứng thú với việc học cũng như cuộc sống thường nhật.
Ở giai đoạn sau, L. bắt đầu xuất hiện những ý nghĩ tiêu cực. Cô âm thầm lên kế hoạch treo cổ và chuẩn bị sẵn công cụ để thực hiện. Rất may, bạn cùng phòng phát hiện kịp thời và báo cho gia đình. Sau khi được đưa tới bệnh viện, L. được chẩn đoán mắc trầm cảm nặng không loạn thần, kèm ý tưởng và hành vi tự sát rõ ràng.
Trường hợp thứ hai là một nữ sinh lớp 9 (15 tuổi), nhập viện trong tình trạng nguy kịch sau khi uống thuốc diệt chuột để tự tử. Bác sĩ Khiêm cho biết, cô bé sống với bố và ông bà sau khi bố mẹ ly hôn, trong một gia đình thiếu sự gắn kết và sẻ chia.
Gần đây, nữ sinh bị bạn bè cô lập, dẫn đến cảm giác cô đơn, buồn bã và chán nản. Học lực sa sút, tâm trạng tiêu cực kéo dài nhưng mọi nỗ lực cầu cứu của em đều rơi vào khoảng lặng. Khi chia sẻ với bố, em chỉ nhận lại sự phớt lờ từ bố. Cô dần thu mình, mất ngủ, cắt tay tự hủy hoại và cuối cùng uống thuốc tự hủy hoại bản thân.
May mắn, người thân phát hiện và đưa em đến Bệnh viện Bạch Mai cấp cứu kịp thời. Sau đó, bệnh nhân được chuyển tới Viện Sức khỏe Tâm thần để tiếp tục điều trị.
Những nguyên nhân dẫn đến trầm cảm ở tuổi mới lớn
Theo Bác sĩ chuyên khoa II Bùi Văn Lợi – Phó Trưởng phòng Rối loạn cảm xúc và rối loạn ăn uống, Viện Sức khỏe Tâm thần (Bệnh viện Bạch Mai), tổ chức WHO và UNICEF đã chỉ rõ, từ 10 - 19 tuổi là giai đoạn con người phát triển mạnh mẽ cả về thể chất, tâm lý và cảm xúc.
Nhưng chính ở ngưỡng cửa đó, rất nhiều thanh thiếu niên đang phải đối mặt với cuộc chiến thầm lặng, đó là bệnh trầm cảm, một căn bệnh ngày càng phổ biến và để lại hệ lụy nặng nề nếu không được phát hiện sớm.
Bác sĩ Lợi cho biết, tỷ lệ mắc trầm cảm ở trẻ em và trẻ vị thành niên lần lượt ở mức 2–3% và 8% và đang có xu hướng gia tăng nhanh chóng. Trên phạm vi toàn cầu, ước tính có tới 34% thanh thiếu niên từ 10 - 19 tuổi có nguy cơ mắc trầm cảm ở mức lâm sàng.
Tại Mỹ, trong giai đoạn từ 2009 đến 2019, tỷ lệ trầm cảm ở thanh thiếu niên đã tăng gần gấp đôi, từ 8,1% lên tới 15,8%. Tại khu vực Đông Nam Á, các thống kê cũng khiến nhiều người giật mình: 34,9% thanh thiếu niên Thái Lan có nguy cơ trầm cảm, con số này là 33,1% ở Malaysia, và hơn 27% tại Indonesia và Myanmar.
Tại Việt Nam, theo số liệu của Bệnh viện Nhi Trung ương, tỷ lệ trầm cảm ở trẻ vị thành niên dao động từ 5% đến 8%.
Đáng lo ngại hơn, trầm cảm đang dần trở thành một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở thanh thiếu niên. Theo thống kê toàn cầu, trầm cảm là nguyên nhân tử vong đứng thứ 4 ở nhóm tuổi 10-14 và thứ 3 ở nhóm 15-24.
Theo bác sĩ Lợi, tỷ lệ mắc trầm cảm ở trẻ em và trẻ vị thành niên lần lượt ở mức 2–3% và 8% và đang có xu hướng gia tăng nhanh chóng.
Một trong những thách thức lớn trong chẩn đoán trầm cảm ở vị thành niên là các biểu hiện bệnh không điển hình như người lớn. Thay vì những biểu hiện buồn bã kéo dài, trẻ có thể trở nên cáu gắt, nóng nảy, thu mình hoặc có các hành vi nổi loạn, dễ bị nhầm lẫn với tính khí bồng bột của tuổi mới lớn.
Điều này khiến nhiều phụ huynh chủ quan, lầm tưởng đó chỉ là "dở chứng" hoặc "nổi loạn tuổi teen", trong khi đó có thể là tiếng kêu cứu thầm lặng của một đứa trẻ đang bị rối loạn cảm xúc.
Bác sĩ Lợi cảnh báo: "Nhiều trường hợp chỉ đến khi trẻ có hành vi tự tử, gia đình mới bàng hoàng nhận ra con mình đã âm thầm sống chung với trầm cảm từ lâu".
Trầm cảm ở vị thành niên có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó phổ biến là các yếu tố tâm lý – xã hội như bạo lực học đường, lạm dụng, mất người thân, cha mẹ ly hôn hoặc áp lực học tập. Bên cạnh đó là các yếu tố sinh học – di truyền, khi hệ thần kinh và nội tiết tố chưa hoàn thiện, đặc biệt trong giai đoạn dậy thì.
Các rối loạn trong hoạt động của trục HPA (gồm vùng dưới đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận), hay sự mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, dopamine và noradrenaline, đều có thể góp phần gây nên rối loạn cảm xúc ở trẻ. Ngoài ra, yếu tố di truyền cũng đóng vai trò quan trọng.
"Trẻ có cha hoặc mẹ từng bị trầm cảm sẽ có nguy cơ mắc bệnh cao gấp đôi so với bạn bè cùng trang lứa", bác sĩ Lợi cho biết.
Trầm cảm ở tuổi vị thành niên không phải lúc nào cũng dễ nhận biết. Tuy nhiên, bác sĩ Lợi khuyến cáo phụ huynh cần đặc biệt lưu tâm nếu thấy con mình có những biểu hiện kéo dài như: Cáu gắt vô cớ, dễ nổi nóng.
Mất hứng thú với những điều từng yêu thích; Thường xuyên than buồn, cảm thấy vô dụng; Sa sút học tập, khó tập trung; Rối loạn giấc ngủ (mất ngủ hoặc ngủ quá nhiều);Tự làm đau bản thân, nghĩ về cái chết hoặc có hành vi tự sát.
Những dấu hiệu này không nên bị xem nhẹ. Sự quan tâm và can thiệp sớm từ gia đình, nhà trường, cũng như các dịch vụ y tế tâm thần, là yếu tố then chốt giúp trẻ vượt qua bóng tối trầm cảm.
"Phát hiện sớm và can thiệp kịp thời là chìa khóa giúp trẻ thoát khỏi trầm cảm", bác sĩ Lợi nhấn mạnh. Nhưng để làm được điều đó, gia đình cần là nơi an toàn để trẻ bộc lộ cảm xúc, là bệ đỡ tâm lý trong những lúc khủng hoảng.
Cùng với đó, nhà trường cần tăng cường các chương trình giáo dục kỹ năng sống, kỹ năng ứng phó với căng thẳng, và tạo ra không gian học tập tích cực, lành mạnh. Về phía xã hội, cần xóa bỏ định kiến và kỳ thị về bệnh tâm thần, mở rộng các dịch vụ tham vấn và chăm sóc sức khỏe tâm thần cho thanh thiếu niên.
