Xây dựng hệ tri thức từ văn hóa đọc

Trong hành trình xây dựng hệ tri thức Việt Nam, phát triển văn hóa đọc không chỉ là nhu cầu mà còn là nhiệm vụ, góp phần hình thành nền tảng tri thức bền vững trong kỷ nguyên hội nhập.

Chưa tương xứng tiềm năng

Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương vừa phối hợp với Bộ VH,TT&DL, Hội Xuất bản Việt Nam tổ chức Hội nghị tổng kết 20 năm thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25/8/2004 của Ban Bí thư Trung ương về “Nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản”.

Hội nghị không chỉ nhìn lại chặng đường 20 năm của ngành xuất bản, mà còn mở ra những định hướng mới cho việc phát triển văn hóa đọc, hướng tới xây dựng hệ tri thức Việt Nam trong thời đại hội nhập và chuyển đổi số.

Văn hóa đọc từ lâu được coi là “chìa khóa vàng” của tri thức. Một dân tộc có thói quen đọc sách bền vững sẽ tạo ra nền tảng vững chắc cho sự phát triển khoa học, giáo dục, kinh tế và văn hóa. Sau 20 năm thực hiện Chỉ thị 42, diện mạo hoạt động xuất bản có bước tiến rõ rệt, số lượng sách xuất bản hằng năm tăng, chất lượng nội dung từng bước nâng cao, hệ thống phát hành và thư viện được mở rộng.

Tuy nhiên, các số liệu thống kê cũng đặt ra nhiều suy ngẫm, ông Phan Xuân Thủy - Phó Trưởng Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương, chỉ rõ: “Đến năm 2024, số bản sách xuất bản bình quân mới đạt gần 6 bản/người/năm - đúng bằng mức mà Chỉ thị 42 đặt ra cho năm 2010. Như vậy, mục tiêu đã bị chậm đến 14 năm”.

Con số này cho thấy khoảng cách đáng kể giữa kỳ vọng và thực tế, phản ánh việc phát triển văn hóa đọc ở nước ta vẫn chưa tương xứng với tiềm năng dân số hơn 100 triệu người.

Một trong những nguyên nhân lớn khiến văn hóa đọc chưa lan tỏa sâu rộng là sự thay đổi trong thói quen tiếp nhận thông tin. Sự phát triển mạnh mẽ của Internet, mạng xã hội và các nền tảng giải trí trực tuyến khiến việc đọc sách truyền thống bị cạnh tranh quyết liệt. Không ít người trẻ dành vài tiếng mỗi ngày cho điện thoại, nhưng rất ít thời gian cho việc đọc sách.

Khoảng cách vùng miền cũng là thách thức không nhỏ. Ở đô thị, việc tiếp cận sách dễ dàng trong khi tại nhiều vùng nông thôn, miền núi… thư viện, nhà sách còn hạn chế. Nhiều tủ sách cộng đồng tuy được khởi xướng nhưng thiếu kinh phí duy trì. Thực tế này dẫn đến tình trạng mất cân đối trong cơ hội tiếp cận tri thức.

Theo giới chuyên gia, đọc sách phải trở thành nhu cầu thường xuyên của xã hội. Muốn vậy, cần gắn hoạt động đọc với trường học, gia đình, thư viện và đẩy mạnh chuyển đổi số trong xuất bản. Đây chính là chìa khóa để khắc phục hạn chế, bởi chỉ khi văn hóa đọc được nuôi dưỡng từ môi trường giáo dục, lan tỏa trong đời sống và được hỗ trợ bởi công nghệ mới đem lại sự bền vững.

Hội nghị tổng kết 20 năm thực hiện chỉ thị 42 nhận được nhiều đề xuất đổi mới chính sách xuất bản.

Văn hóa đọc là chiến lược quốc gia

Hội nghị cũng xác định xuất bản không chỉ là kênh truyền tải tri thức, mà còn là một lĩnh vực tiềm năng của ngành công nghiệp văn hóa. Xuất bản cần được đầu tư, đổi mới mạnh mẽ để không chỉ phục vụ nhu cầu đọc trong nước mà còn góp phần lan tỏa tri thức, văn hóa Việt Nam ra thế giới.

Điều này mở ra hướng đi chiến lược gắn văn hóa đọc với công nghiệp sáng tạo, đưa sách Việt Nam ra thị trường quốc tế, đồng thời đẩy mạnh xuất bản điện tử, audiobook, nền tảng thư viện số. Bài học từ Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore cho thấy, khi nhà nước coi trọng đầu tư, huy động doanh nghiệp và cộng đồng tham gia, văn hóa đọc sẽ trở thành động lực thúc đẩy kinh tế tri thức.

Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương đề xuất Bộ GD&ĐT nghiên cứu triển khai “tiết đọc sách” trong nhà trường như một môn học tự chọn nhưng bắt buộc, để hình thành thói quen đọc ngay từ tiểu học và trung học cơ sở. Đây là giải pháp thiết thực, bởi thói quen đọc phải được nuôi dưỡng từ nhỏ, qua đó tạo ra một thế hệ công dân ham học hỏi, có khả năng tự học suốt đời.

Bên cạnh đó cần hoàn thiện cơ chế hỗ trợ các nhà xuất bản, khuyến khích sáng tác, dịch thuật, bảo vệ bản quyền và mở rộng hợp tác quốc tế. Công nghệ cũng cần được tận dụng mạnh mẽ để phát triển nền tảng đọc trực tuyến, ứng dụng trí tuệ nhân tạo gợi ý sách phù hợp, số hóa kho sách quốc gia để người dân dễ dàng tiếp cận.

Các mô hình cộng đồng như: “Tủ sách dòng họ”, “Ngày hội đọc sách”, hay không gian đọc miễn phí ở công viên, nhà văn hóa… cũng nên được nhân rộng. Chính những hoạt động gần gũi này góp phần đưa văn hóa đọc thấm sâu vào đời sống thường nhật.

Xây dựng hệ tri thức Việt Nam không chỉ là gia tăng số lượng sách, mà quan trọng hơn là làm sao để tri thức ấy được phổ cập, khai thác và ứng dụng. Một quốc gia chỉ thực sự mạnh khi người dân có khả năng tiếp cận và làm chủ kho tàng tri thức. Văn hóa đọc chính là cầu nối để biến tri thức thành năng lực xã hội.

Trong kỷ nguyên số, văn hóa đọc càng cần sự đổi mới để không bị tụt hậu. Điều này đòi hỏi sự chung tay từ hoạch định chính sách, nỗ lực của ngành xuất bản, đến sự tham gia của trường học, gia đình và từng cá nhân. Làm sao để việc “đọc sách phải trở thành nhu cầu thường xuyên của xã hội” không chỉ là mục tiêu, mà là nền tảng nuôi dưỡng khát vọng phát triển đất nước.

Các số liệu cũng cho thấy, sau 20 năm, việc phát triển văn hóa đọc không chỉ nhằm thỏa mãn nhu cầu giải trí hay học tập, mà xa hơn là để xây dựng một hệ tri thức Việt Nam, góp phần đưa đất nước phát triển bền vững trong kỷ nguyên toàn cầu hóa. Văn hóa đọc vì thế cần được coi là chiến lược quốc gia, là “quốc sách” trong xây dựng con người Việt Nam mới.