Đổi mới tư duy lập pháp: Quyết tâm ‘bứt phá’ trong kỷ nguyên mới

Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu tại Phiên Khai mạc Kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa XV. Ảnh: VGP

Tư duy lập pháp truyền thống-thiên về kiểm soát, phản ứng chậm trước những thay đổi không còn phù hợp. Thay vào đó, chúng ta cần một tư duy lập pháp chủ động, linh hoạt và thực tiễn hơn, đặt nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững.

Với nhận thức trên, Báo Điện tử Chính phủ thực hiện 3 bài viết "Đổi mới tư duy lập pháp: Quyết tâm 'bứt phá' trong kỷ nguyên mới" nhằm nêu rõ những yêu cầu, đòi hỏi mới cũng như những "điểm nghẽn" cần tháo gỡ trong công tác lập pháp hiện nay; đồng thời gợi mở những giải pháp đổi mới công tác xây dựng pháp luật để đất nước "bứt phá" đi lên trong kỷ nguyên vươn mình.

Bài 1: Cởi trói tư duy, khơi thông 'điểm nghẽn' về thể chế

Bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, việc tập trung tháo gỡ các "điểm nghẽn" về thể chế, rào cản về kinh tế, khơi thông nguồn lực là điều Đảng, Nhà nước, Chính phủ ta đang quyết tâm thực hiện.

Trong gần 40 năm qua, kể từ khi công cuộc Đổi mới từ năm 1986 đến nay, quá trình xây dựng luật pháp có nhiều chuyển biến cả về số lượng và chất lượng. Từ khi số lượng các đạo luật được ban hành rất ít, chủ yếu là Pháp lệnh được ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội, đến nay số lượng các luật được Quốc hội thông qua đã cơ bản điều chỉnh được hầu hết các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, chất lượng ngày càng được khẳng định, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển kinh tế, xã hội.

Trước đổi mới, công tác xây dựng pháp luật chưa thực sự được chú trọng, có giai đoạn chúng ta trực tiếp triển khai các chính sách của Đảng trên thực tế để giải quyết các vấn đề phát sinh trong quản lý xã hội. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, với công cuộc Đổi mới, tư duy quan liêu bao cấp được chuyển dần sang tư duy quản lý xã hội với định hướng phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Quan hệ xã hội trong thời kỳ mới thay đổi dẫn đến nhu cầu điều chỉnh pháp luật cũng thay đổi theo, hệ thống pháp luật từ đó cũng dần được hoàn thiện cả về số lượng và chất lượng.

Năm 2010, Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 48-NQ/TW về xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật đến năm 2020 thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng đến hoàn thiện hệ thống pháp luật. Trong đó, nhấn mạnh các quan điểm chỉ đạo và hệ thống các giải pháp xây dựng và hoàn thiện pháp luật.

Hiện nay, với sự thay đổi nhanh chóng của thực tiễn, sự phát triển của khoa học công nghệ, bối cảnh thế giới có nhiều biến động, chính là cơ sở thực tiễn để nhìn nhận đánh giá lại hệ thống luật pháp của nước ta trong suốt thời gian qua. So với giai đoạn trước đây, tư duy về xây dựng pháp luật ngày càng được định hình rõ nét hơn. Quá trình lập pháp với quy trình ngày càng được đổi mới, quá trình hoạch định chính sách và quy phạm hoá chính sách ngày càng có tính chuyên nghiệp…

Có thể thấy rõ, những thành tựu to lớn về phát triển kinh tế thị trường của nước ta trong gần 40 năm đổi mới vừa qua đều bắt nguồn từ cởi trói tư duy, mở rộng nhận thức để đổi mới thể chế. Tư tưởng xuyên suốt các đổi mới thể chế này là các quan điểm, chủ trương, đường lối Đổi mới của Đảng được đề ra và thực hiện từ Đại hội VI cho tới nay.

Nhận diện những "điểm nghẽn"

Mặc dù vậy, thực tiễn phát triển kinh tế, xã hội ở nước ta thời gian qua cho thấy còn những hạn chế, bất cập và những "điểm nghẽn" về thể chế. Trong phát biểu quan trọng tại Phiên khai mạc Kỳ họp thứ Tám, Quốc hội khóa XV vừa qua, Tổng Bí thư Tô Lâm chỉ rõ, trong 3 điểm nghẽn lớn nhất hiện nay là thể chế, hạ tầng và nhân lực, thì thể chế là "điểm nghẽn" của "điểm nghẽn" phải thẳng thắn nhìn nhận và cần sớm được khắc phục.

Chất lượng xây dựng, hoàn thiện pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn, một số luật mới ban hành đã phải sửa đổi; các quy định chưa thực sự đồng bộ, còn chồng chéo, nhiều quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chưa tạo môi trường thực sự thuận lợi để thu hút nguồn lực của các nhà đầu tư trong và ngoài nước, khơi thông nguồn lực trong dân. Thủ tục hành chính còn rườm rà, tổ chức thực thi pháp luật, chính sách vẫn là khâu yếu.

Bên cạnh đó, việc phân cấp, phân quyền chưa triệt để, chưa rõ trách nhiệm; sắp xếp, kiện toàn tổ chức bộ máy hành chính Nhà nước tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, giảm đầu mối, giảm cấp trung gian còn bất cập, một bộ phận còn cồng kềnh, chồng lấn giữa lập pháp và hành pháp, chưa thực sự đáp ứng yêu cầu nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý…

Chia sẻ về những "điểm nghẽn", GS Trần Ngọc Đường, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội cho hay, từ kinh nghiệm nhiều năm hoạt động ở Quốc hội, ông thấy rằng, việc xây dựng pháp luật ở Việt Nam có một số điểm nghẽn, làm chất lượng thể chế chưa đáp ứng được như mong muốn.

Chẳng hạn, hiện nay, việc phối hợp, nghiên cứu, tiếp thu, chỉnh sửa dự án luật sau khi đã trình ra phiên họp toàn thể của Quốc hội còn nhiều điểm chưa hợp lý; việc xem xét thông qua luật chưa được coi trọng là một phương thức kiểm soát quyền lực nhà nước; việc kiểm soát ủy quyền lập pháp chưa được kiểm soát chặt chẽ, dẫn đến hoạt động lập quy của Chính phủ có thể trái với quy định cao hơn, hoặc chậm so với dự án luật;

Bên cạnh đó, bộ máy, con người làm ra thể chế chưa thực sự chuyên nghiệp. Những cán bộ soạn thảo luật đôi khi am hiểu thực tiễn của ngành nhưng thiếu kỹ năng lập pháp, dẫn tới "lệch" giữa việc hoạch định chính sách và thể hiện chính sách thành các quy định…

GS.TS. Nguyễn Đăng Dung, Trường Đại học Tôn Đức Thắng cho rằng, văn bản quy phạm pháp luật chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn dẫn đến tính ổn định thấp, với tần suất sửa đổi, bổ sung, hủy bỏ, thay thế cao. Đa phần văn bản quy phạm pháp luật có "tuổi đời" ngắn vì thường xuyên bị thay đổi.

Thực tiễn cho thấy, trung bình 10 năm, Quốc hội thực hiện rà soát, sửa đổi, bổ sung, thay thế các luật, bộ luật như: Luật Đất đai, Bộ luật Dân sự; có những luật có thời gian thực hiện rà soát, sửa đổi, bổ sung, thay thế ngắn hơn như Luật Doanh nghiệp, Luật Tổ chức chính quyền địa phương…Cá biệt, có những bộ luật quan trọng như Bộ luật Hình sự năm 2015 phải tạm hoãn thi hành để thực hiện sửa đổi, bổ sung, khắc phục những sai sót còn tồn tại.

"Đó là những điểm nghẽn của hệ thống pháp luật Việt Nam. Những điểm nghẽn này tạo nên các điểm nghẽn đầu tiên của các thể chế, được hình thành ngay từ khi soạn thảo các văn bản quy phạm pháp luật", GS.TS. Nguyễn Đăng Dung nhấn mạnh.

Bộ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Hải Ninh: Cần đổi mới căn bản tư duy xây dựng pháp luật, coi đây là "đột phá của đột phá" trong hoàn thiện thể chế phát triển. Ảnh: VGP

Tháo gỡ "điểm nghẽn", mở đường cho sự bứt phá

Từ thực tiễn trên, Tổng Bí thư Tô Lâm đề nghị Quốc hội tiếp tục đổi mới mạnh mẽ tổ chức và hoạt động theo tinh thần Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.

Trong đó, đổi mới công tác lập pháp là vấn đề đầu tiên được Tổng Bí thư đề cập. Theo Tổng Bí thư Tô Lâm, chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý Nhà nước vừa khuyến khích sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển. Tư duy quản lý không cứng nhắc, dứt khoát từ bỏ tư duy "không quản được thì cấm".

Cùng với đó, các quy định của luật phải mang tính ổn định, có giá trị lâu dài; cần đổi mới quy trình xây dựng, tổ chức thực hiện pháp luật; đẩy mạnh phân cấp, phân quyền với phương châm "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm"; tập trung kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật, siết chặt kỷ luật, kỷ cương, đề cao trách nhiệm, nhất là trách nhiệm người đứng đầu, kiên quyết chống tiêu cực, "lợi ích nhóm".

Chủ động, tích cực, khẩn trương xây dựng hành lang pháp lý cho những vấn đề mới, xu hướng mới (nhất là những vấn đề liên quan đến cách mạng 4.0, trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh…) tạo khung khổ pháp lý để thực hiện thành công cuộc cách mạng về chuyển đổi số, tạo đột phá cho phát triển đất nước những năm tiếp theo.

Để không bỏ lỡ những cơ hội phát triển, đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Hải Ninh cho rằng, cần chú trọng một số giải pháp trọng tâm. Trong đó, cần đổi mới căn bản tư duy xây dựng pháp luật, coi đây là "đột phá của đột phá" trong hoàn thiện thể chế phát triển. Trong kỷ nguyên mới, pháp luật phải thật sự là nền tảng của phát triển, phục vụ phát triển và thúc đẩy phát triển; "lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm, chủ thể".

TIN LIÊN QUANĐổi mới tư duy xây dựng luật, dứt khoát từ bỏ tư duy ‘không quản được thì cấm’Đổi mới tư duy về thể chế, quản lý nhà nước trong kỷ nguyên mới

Song song với đó, cần đổi mới mạnh mẽ quy trình xây dựng pháp luật gắn với nâng cao chất lượng văn bản pháp luật. Tập trung hoàn thiện hệ thống pháp luật gắn với sắp xếp lại bộ máy trong hệ thống chính trị, bảo đảm "tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả";

Đồng thời xây dựng cơ chế tổ chức thực hiện pháp luật nghiêm minh, nhất quán, bảo đảm thượng tôn Hiến pháp và pháp luật. Quan tâm phát triển nguồn lực cho công tác pháp luật…

Với tinh thần thượng tôn pháp luật, với mục tiêu đẩy mạnh xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đổi mới cơ chế thi hành pháp luật, gắn kết chặt chẽ giữa xây dựng pháp luật với thực hiện pháp luật theo Nghị quyết số 27 của Trung ương, tin rằng công tác xây dựng và thực thi pháp luật ngày càng đổi mới, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Bài 2: Chống tiêu cực, ‘lợi ích nhóm’ trong xây dựng pháp luật

Diệu Anh